– wiolonczelista, dyrygent, kompozytor, pedagog, współtwórca szkolnictwa
muzycznego w Polsce;
Ur. 1 IX 1900 w Moskwie. Był synem skrzypka Alfreda i Anieli z d. Kułassowskiej
oraz bratem Michała (skrzypek) i Marii (pianistki), a także przyrodnim bratem
Wandy (skrzypaczka) i Józefa (skrzypek, dyrygent). Wychowywany był przez
dziadków, Józefa i Marię z Kłopotowskich.
Grę na wiolonczeli studiował u Alfreda von Glehna w Cesarskim Konserwatorium w
Moskwie (1911-1917). Lekcje kompozycji poobierał u Bolesława Jaworskiego. W
latach 1917-1919 przebywał w Batumi na Kaukazie. Po przedostaniu się z rodzicami
do Polski w 1919, kontynuował studia w konserwatorium warszawskim (do 1923) w
klasie dyrygentury u Emila Młynarskiego oraz kompozycji u Romana Statkowskiego.
Dyplom uzyskał z wyróżnieniem.
W latach 1919-1921 grał na wiolonczeli w orkiestrze Opery Warszawskiej. W
czerwcu 1921 przyjechał do Kalisza, miasta, które miało odegrać szczególną rolę
w jego życiu prywatnym i artystycznym. Zamieszkał przy ul. Parkowej, w pobliżu
gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego i szkoły muzycznej, którą od 1920
kierował jego ojciec, Alfred. W szkole prowadził klasę wiolonczeli i
kameralistyki oraz wykładał zasady muzyki i harmonii. Był organizatorem
koncertów. Udzielał się jako recenzent muzyczny w „Gazecie Kaliskiej”. Wraz z
rodzeństwem, Marią i Michałem, wielokrotnie dawał koncerty w Kaliszu oraz
pobliskich miejscowościach, m.in. w Opatówku, Błaszkach, Radliczycach (1926).
Mimo pięcioletniego pobytu (do 1926), z Kaliszem był związany bardzo
emocjonalnie aż do śmierci. Miasto odwiedzał wielokrotnie. W 1929 był gościem
KTM. Występował z siostrą Marią (19 i 26 II), grając utwory Beethovena, Chopina,
Lista, Różyckiego, Kreislera i Saint-Saensa. Z tego okresu pochodzi wpis do
księgi pamiątkowej KTM: „Jakże mi miło powitać po 3-letniej nieobecności mury, w
których lata młodości spędziłem, z któremi tyle mnie wspomnień łączy. Kazimierz
Wiłkomirski. 26 II 1929”. Po wojnie wystąpił z Marią w sali Teatru
Bogusławskiego, dając koncert, z którego dochód przeznaczył na pomoc dzieciom
węgierskim (11 II 1957). Blisko związany z KTM koncertował z Marią z okazji
reaktywacji Towarzystwa (1962) oraz podczas otwarcia nowego budynku (23 I 1975).
Ponadto występował na Lipcowych Dniach Muzyki w 1968 (wraz z Marią) i z okazji
otrzymania dyplomu honorowego członka Kaliskiej Orkiestry Symfonicznej (13 XII
1975). Był jednym z organizatorów i dyrektorem X Kaliskich Dni Muzyki Kameralnej
(16 X 1976), podczas których dał także koncerty z Marią i Wandą. Podczas XI KDMK
zagrał z towarzyszeniem Capelli Arces Varsoviensis (20 X 1977). Kaliszowi
poświęcił sporo miejsca w wydanych autobiograficznych Wspomnieniach oraz
artykule Wspomnienia z Kalisza („Kaliszanie w Warszawie” 5/1994). Był Honorowym
Obywatelem miasta Kalisza. Z okazji sześćdziesięciolecia pracy artystycznej
otrzymał brązowa odznakę „Za zasługi dla rozwoju woj. kaliskiego”.
Od 1924 współpracował jako pierwszy wiolonczelista z Orkiestrą Filharmonii
Łódzkiej. W latach 1925-1929 podjął pracę pedagogiczną w Konserwatorium
Muzycznym Heleny Kijeńskiej-Dobkiewiczowej w Łodzi. Tu jedną z jego studentek
była przyszła wybitna kompozytorka, Grażyna Bacewicz
Od 1926 do 1934 był pierwszym wiolonczelistą i dyrygentem orkiestry Filharmonii
Warszawskiej. Po jednym z warszawskich koncertów pisano: „(…) Wczorajszy program
Kazimierza Wiłkomirskiego odsłaniał poważną sferę jego zamierzeń i działalności
odtwórczej. W wykonaniu V Suity Bacha, Sonaty Rachmaninowa i szeregu innych
kompozycji zarysowały się subtelne cechy jego interpretacji, opartej na głębokim
przemyśleniu rzeczy i na usunięciu wszelkich znamion jakiegoś choćby
najmniejszego efekciarstwa. Środkami doskonale wypracowanej techniki wypowiada
się tu traktowanie utworów szczere, proste, po szlachetnej interpretacyjnej
linii idące" (Felicjan Szopski, „Kurier Warszawski" z dn. 9 XII 1929).
W latach 1932-1934, jako stypendysta Funduszu Kultury, odbył kurs dyrygentury u
Hermana Scherchena w Szwajcarii. W latach 1934-39 był dyrektorem Konserwatorium
Polskiej Macierzy Szkolnej w Wolnym Mieście Gdańsku.
W okresie międzywojennym koncertował w wielu miastach Polski, m.in. w Poznaniu
grał repertuar Haydna (dyrygent Stanisław Wiechowicz) i Dworzaka (Feliks
Nowowiejski), w Wilnie Koncert Saint-Saensa i Wariacje Czajkowskiego (Rafał
Rubinstein), Koncert Boccheriniego (Adam Wyleżyński) i Haydna (Czesław Lewicki),
w Łodzi Koncert Saint-Saensa (Ignacy Neumark), w Katowicach Koncert
Boccheriniego (Stefan Śledziński), w Bydgoszczy Koncert Haydna (Wilem Winterfeld).
Lata okupacji spędził w Warszawie. Działał aktywnie w podziemnym szkolnictwie
muzycznym. Ponadto brał udział w koncertach tajnych i jawnych. Wraz z siostrą
Marią i skrzypaczką Eugenią Umińską występował w kawiarniach „Sztuka i Moda” (SIM)
przy ul. Królewskiej 11, „Lardellego” przy ul. Polnej 30 i w „Salonie Sztuki”
Bolesława Woytowicza przy Nowym Świecie 27. W tej ostatniej 21 V 1943 jako
członek Kwartetu Umińskiej uczestniczył w prawykonaniu II Kwartetu Smyczkowego
Grażyny Bacewicz.
Po wojnie na bazie dawnego Konserwatorium Muzycznego Heleny
Kijeńskiej-Dobkiewiczowej organizował łódzkie Państwowe Konserwatorium
Muzyczne (18 IV 1945), rok później przekształcone w Państwową Wyższą Szkołę
Muzyczną w Łodzi. Jako pedagogów zatrudnił m.in. skrzypaczkę Irenę Dubiską,
altowiolistę Mieczysława Szaleskiego, rodzeństwo Grażynę (skrzypce) i Kiejstuta
(fortepian) Bacewiczów. Był pierwszym rektorem tej uczelni (1945-1947).
W sezonie 1947/1948 objął stanowisko dyrektora i pierwszego dyrygenta Opery i
Filharmonii we Wrocławiu. Za jego kadencji placówka ta przeżyła praw-dziwy
rozkwit. Do współpracy zapraszał wybitnych polskich muzyków – dyrygentów:
Zdzisława Górzyńskiego, Stanisława Wisłockiego oraz, również w tej roli, znanego
kompozytora Andrzeja Panufnika, pianistów: Zbigniewa Drzewieckiego, Stanisława
Szpinalskiego, Bolesława Woytowicza, Władysława Kędrę, Zbigniewa Szymonowicza i
Ryszarda Baksta. Sprowadził do Wrocławia światowej klasy artystów
zagranicznych, m.in. Jaromíra Rafaela Kubelíka i Václava Smetáčka (dyrygenci),
Daniela Szafrana (wiolonczela), Pawła Sieriebriakowa (fortepian) oraz Paula
Robesona (bas). Był również profesorem dyrygentury we wrocławskiej Państwowej
Wyższej Szkole Muzycznej, a w latach 1950-1952 dziekanem I Wydziału tej
uczelni.
W latach 1953-1957 kierował Państwową Operą i Filharmonią Bałtycką w Gdańsku
oraz był profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Sopocie.
W 1957 powrócił do Wrocławia i zamieszkał w willi przy ul. Piramowicza na
Biskupinie. Łączył obowiązki dyrektora artystycznego i dyrygenta Opery oraz
wykładowcy PWSM. W 1960 został zwolniony ze stanowiska dyrektora Opery za
przekonania religijne. Nadal jednak pozostawał jej dyrygentem (sezon 1961/1962).
Później został dyrygentem Filharmonii Wrocławskiej (do 1963). W sierpniu 1963
decyzją senatu PWSM został wybrany rektorem tej uczelni, jednak na to stanowisko
nie został zatwierdzony przez KW PZPR. Po śmierci żony Marii w 1963 przeniósł
się do Warszawy.
Od tej chwili aż do śmierci mieszkał w stolicy. Kierował Katedrą Kameralistyki
Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej. Po przejściu na emeryturę w 1970 nadal
wykładał na uczelni.
Koncertował niemal przez całe życie. Zadebiutował publicznie 23 II 1913 w
Bogorodsku w wieku 13 jako członek trio u boku swojego ojca. W późniejszym
czasie często grywał z innymi członkami swojej rodziny, najczęściej z siostrą
Marią oraz w Trio Wiłkomirskich (Maria, Michał, Kazimierz). Występował w
Polsce, Rosji, ZSRR, Czechosłowacji, Bułgarii, Rumunii, NRD, RFN, Francji,
Izraelu, Iranie, na Węgrzech i Kubie.
Był jurorem międzynarodowych konkursów muzycznych w Pradze, Monachium,
Budapeszcie, Moskwie (im. Czajkowskiego) oraz wykładowcą Mistrzowskiego Kursu
Interpretacji Muzycznej w Łańcucie (od 1975).
Był członkiem wielu organizacji i stowarzyszeń muzycznych, m.in. Zarządu Związku
Zawodowego Muzyków (1932-1934), Związku Kompozytorów Polskich (prezes Oddziału w
Łodzi 1946-1951, przewodniczący Sądu Koleżeńskiego od 1979), Stowarzyszenia
Polskich Artystów Muzyków (członek Prezydium od 1969, wiceprezes w latach
1968-1970, prezes Zarządu Głównego w latach 1970-1974, po 1974 Honorowy Prezes
SPAM), Towarzystwa im. F. Chopina (członek Zarządu), Warszawskiego Towarzystwa
Muzycznego im. S. Moniuszki (członek Zarządu), SPATiF-u. Do 1934 był prezesem
Zarządu Stowarzyszenia Artystów Orkiestry Filharmonii Warszawskiej, a także
honorowym członkiem Orkiestry Filharmonii Narodowej, Dolnośląskiego Towarzystwa
Muzycznego, Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego i Kaliskiej Orkiestry
Symfonicznej.
Opublikował kilka podręczników z zakresu teorii muzyki, liczne artykuły i
recenzje (m.in. w „Gazecie Kaliskiej” i w „Ruchu Muzycznym”) oraz
autobiograficzne Wspomnienia (PWM, Kraków 1971) i Wspomnień ciąg dalszy (PWM,
Kraków, 1980). Dokonał wielu nagrań radiowych i płytowych.
Wieloletni koncertmistrz Teatru Wielkiego w Warszawie i były uczeń
Wiłkomirskiego, Jerzy Węsławski, tak wspominał po latach profesora: „To jeden z
ostatnich artystów tego pokolenia, dla którego muzyka stanowiła całe życie. I
jej właśnie potrafił podporządkować wszystko. Jako dyrektor filharmonii razem ze
swoimi pracownikami ustawiał pulpity dla muzyków, przesuwał po estradzie
forte-piany i traktował to jak czynność naturalną. Nie do pomyślenia było np.,
by ktoś wszedł w jego obecności w kapeluszu na scenę, bo uważał ją za miejsce
niemal święte. Jako jego wychowanek muszę powiedzieć przede wszystkim, że swoim
studentom wpajał uwielbienie, szacunek i pokorę do sztuki, a takich pedagogów
jest już dzisiaj niewielu”.
Kazimierz Wiłkomirski zmarł 7 III 1995 w Warszawie. Pochowany został na Starych
Powązkach (13 III 1995).
Dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była jego uczennica, Maria Bronisława Fryde, z
którą ślub wziął 4 II 1923 w kościele pw. św. Mikołaja w Kaliszu. Zmarła w 1963
we Wrocławiu, pochowana na tamtejszym cmentarzu św. Rodziny na Sępolnie. Ze
związku z Marią miał córkę Anielę (ur. 1924), po mężu Wojciechowską –
plastyka-scenografa. Ponownie żonaty z Teresą Lisicą (ur. 1922), z którą ślub
wziął 22 XII 1974.
Imieniem Kazimierza Wiłkomirskiego nazwano m.in. Towarzystwo Muzyczne w Starych
Babicach pod Warszawą, Zespół Państwowych Szkół Muzycznych w Elblągu, a także
ulicę w Kępnie.
Od 1991 roku w Poznaniu w cyklu dwuletnim odbywa się Młodzieżowy Konkurs
Wiolonczelowy im. Kazimierza Wiłkomirskiego. Jego organizatorami są Poznańska
Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I stopnia nr 2 im. Tadeusza Szeligowskiego
oraz władze miasta.
W 1993 Kinga Strzelecka poświęciła wiolonczeliście książkę Życie pięknem było –
rzecz o Kazimierzu Wiłkomirskim. W 2002 nakładem Akademii Muzycznej w Gdańsku
ukazała się praca zbiorowa Gdańskie lata Kazimierza Wiłkomirskiego.
Kompozycje:
Dwa preludia na wiolonczelę i fortepian (1918)
Scherzo na wiolonczelę i fortepian (1918)
Ballada na wiolonczelę i fortepian (1918)
Sonata na skrzypce i fortepian (1919)
Sonata na fortepian (1920)
Symfonia (1922)
Requiem na głosy solowe, chór i orkiestrę (1923)
Poemat. Wokaliza na wiolonczelę i fortepian (1924)
Ballada na skrzypce i fortepian (1926)
Jungfrau poemat symfoniczny - recytacyjny na głos i orkiestrę (1930)
Msza na głosy solowe, chór i organy (1937)
Kwartet smyczkowy (1942) – utwór dedykowany ojcu, Alfredowi [wersja poprawiona
w 1979]
Aria na wiolonczelę i fortepian (1943)
Suita kaszubska na orkiestrę dętą (1946)
Prorok kantata na baryton solo i orkiestrę (1950)
Symfonia koncertująca na wiolonczelę i orkiestrę (1950)
Dwanaście etiud na wiolonczelę solo (1950)
Kantata wrocławska na sopran, chór mieszany i wielką orkiestrę symfoniczną
(1951) – fragment zapisu nutowego jest przechowywany w hotelu „Monopol” we
Wrocławiu
Cztery utwory (pedagogiczne) na wiolonczelę i fortepian (1952)
Kantata gdańska na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną (1955)
Kantata o św. Jacku na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną
(1957)
Kwartet na 4 wiolonczele (1961)
Wołanie moje na głos z fortepianem (1962)
Odznaczenia:
Złoty Krzyż Zasługi (dwukrotnie)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
Order Sztandaru Pracy I i II klasy
Medal Komisji Edukacji Narodowej
Nagrody:
Nagroda Ministra Kultury i Sztuki